Հայաստանը գտնվում է Ասիայի արևմտյան մասում, Հայկական լեռնաշխարհի հյուսիս-արևելյան հատվածում` Կովկասի և Առաջավոր Ասիայի միջև, թեև աշխարհաքաղաքական և մշակութային առումներով գտնվում է արևելյան և հարավարևելյան Եվրոպայում:
Հայաստանի մայրաքաղաքը Երևանն է։
Հայաստանն աշխարհում առաջին պետությունն է, որ ընդունեց քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն (301 թվական): Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին, որն աշխարհի հնագույն քրիստոնեական ազգային եկեղեցիներից մեկն է, Հայաստանի հիմնական կրոնական հաստատությունն է:
Հայաստանի Հանապետության պաշտոնական լեզուն հայերենն է: Հայերենը պատկանում է Հնդեվրոպական լեզվաընտանիքին: Հայոց այբուբենը ստեղծել է Մեսրոպ Մաշտոցը 405 թվականին։ 5-րդ դարի սկզբից Հայաստանում և հայաշատ վայրերում գրվել և ընդօրինակվել են հազարավոր ձեռագիր մատյաններ: Հայերեն ձեռագիր մատյանների ամենախոշոր պահոցը Երևանի Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարանն է, որը ձեռագրերի պահպանման աշխարհի ամենահարուստ կենտրոններից մեկն է։ Մատենադարանն ունի ձեռագրերի և միջնադարյան գրքերի աշխարհի ամենախոշոր հավաքածուներից մեկը։ Այստեղ պահպանվում են շուրջ 23000 ձեռագրեր, հմայիլներ, պատառիկներ։
Հայաստանի անվան առաջացման վերաբերյալ կան տարբեր վարկածներ։ Ըստ հայկական ավանդության՝ Հայոց անվանադիր նախնին Հայկն է, ով աստվածաշնչյան Նոյի ծոռն է։ Սերունդները հետագայում Հայկի անունով էլ կոչվել են հայեր, իսկ երկիրը՝ Հայք, Հայաստան:
Հայաստանի Հանրապետության դրոշը Հայաստանի Հանրապետության պետական խորհրդանիշներից է։ Հայաստանի Հանրապետության դրոշը եռագույն է՝ վերևից ներքև կարմիր, կապույտ, նարնջագույն հորիզոնական հավասար շերտերով։
Հայաստանի Հանրապետության զինանշանը Հայաստանի Հանրապետության պետական խորհրդանիշներից է։
Հայկական դրամ (AMD), Հայաստանի ազգային արժույթն է։ «Դրամ» բառը թարգմանաբար նշանակում է «փող» և ծագում է «դրախմա» բառից (հուն․՝ δραχμή)։ Հայկական դրամի գրանշանն է «֏» նշանը:
Հայաստանում փողն օգտագործվել է հին ժամանակներից: Պահպանվել են Տիգրան Մեծի ժամանակաշրջանի մի քանի մետաղադրամներ, որոնք պատրաստվել են մ.թ.ա. 1-ին դարում։ Ներկայիս հայկական արժույթը՝ դրամը, շրջանառության մեջ է դրվել 1994 թվականից:
Հայերն աշխարհի ամենահին ազգերից են։
Հայկական մշակույթը արմատացած է հազարամյակների խորքերում, և հայկական մշակութային շատ արժեքներ հարստացրել են համաշխարհային քաղաքակրթությունը։
Դեռևս հին ժամանակներից հայկական մշակույթը պահել է կապը ինչպես արևմտյան, այնպես էլ արևելյան մշակույթների հետ՝ քայլելով ժամանակին համահունչ։ Հայ ազգային մշակույթում արտացոլված է քրիստոնեական բարոյախոսությունը և հոգևոր արժեքները, որոնք արտահայտում են հայ ազգի ընհանուր կերպարը։ Կրոնի և մայրենի լեզվի հետ մեկտեղ հայ ազգային մշակույթը հայ ժողովրդի ինքնության պահպանման կարևոր գործոն է։
Հայկական արվեստը սկիզբ է առնում հազարամյակների խորքից: Սակայն հայկական արվեստը իր տոհմիկ նկարագիրն է ստացել դասական միջնադարում, 4-14-րդ դարերում՝ շնորհիվ գրականության, ճարտարապետության, նկարչության, կերպարվեստի և կիրառական արվեստի: Վերջինիս մեջ իրենց առանձնակի տեղն ունեն նաև գորգագործությունն ու կարպետագործությունը:
Հայկական գորգագործության արտադրանքը դեռևս միջնադարում դառնում է համաշխարհային վաճառաշահ ապրանք և հենց միջնադարում էլ հայկական գորգերի հռչակը տարածվում է աշխարհով մեկ:
Հայ ժողովուրն ունի տարբերվող ազգային հագուստ։ Հայկական ազգային հագուստը (տարազը), արտացոլում է հայ ժողովրդի հարուստ մշակույթը: Հայկական տարազը, ունենալով դարավոր պատմություն, արտացոլում է հայկական մշակույթի ինքնատիպությունն ու ազգային խառնվածքի առանձնահատկությունները:
Հայկական տարազի մեջ գերակշռում են Երկրի չորս տարրերի` հողի, ջրի, օդի և կրակի գույները, որոնք 14-րդ դարի հայ փիլիսոփա Գրիգոր Տաթևացու վկայությամբ, արտահայտում են հողի սևությունը, ջրի սպիտակությունը, օդի կարմիրը և հրո դեղինը։ Ծիրանին խորհրդանշում է խոհեմությունն ու ողջախոհությունը, կարմիրը՝ քաջությունն ու մարտիրոսությունը, կապույտը՝ երկնային արդարությունը, սպիտակը՝ մաքրությունը։ Հայկական ազգային տարազը համադրվում է արծաթյա վզնոցների և թևնոցների հետ։ Տարազի վերջնական տարրը գլխազարդն է։
Հայկական գեղարվեստը դարերի ընթացքում ստեղծել է մնայուն արժեքներ՝ հնագույն քանդակներ, որմնանկարներ, միջնադարյան գրքային մանրանկարչության հրաշալի նմուշներ, նոր ժամանակների գեղանկարներ։ Հայ ժամանակակից գեղանկարչության զարգացման վրա մեծ ազդեցություն է ունեցել աշխարհահռչակ նկարիչ Մարտիրոս Սարյանը։ Վերջին տասնամյակների ընթացքում արվեստի լավագույն նմուշներ են ստեղծվել նկարիչներ Մինաս Ավետիսյանի, Հակոբ Հակոբյանի, Գրիգոր Խանջյանի, քանդակագործներ Նիկողոս Նիկողոսյանի, Լևոն Թոքմաջյանի, Արտաշես Հովսեփյանի, Արա Հարությունյանի և այլ արվեստագետների կողմից։ Հայկական կերպարվեստը միշտ առանձնացել է իր ոճային բազմազանությամբ, համաշխարհային արվեստի նորագույն միտումների նկատմամբ զգայունությամբ, ստեղծագործական նորամուծությունների կիրառմամբ:
Հայկական խաչքարը ճարտարապետական մանր կոթողային ձև է, տափակ սալիկի վրա փորագրված զարդանախշերի պատկեր , որի հիմքում խաչն է։ Խաչքարը հոգևոր արժեք է։ Խաչքարերը բնորոշ են միջնադարյան քրիստոնեական հայ արվեստին։ Առաջին խաչքարի ստեղծումը թվագրվում է 879 թվականին (Գառնիում), որի վրա արդեն առկա էին խաչքարի հիմնական խորհրդանշական տարրերը։
2010 թվականից խաչքարերը ներառված են ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ցանկում։
Խաչքարի վրա սովորաբար փորագրված են լինում նաև նախշեր` տերևներ, խաղող, նուռ, ինչպես նաև աստվածաշնչյան պատկերներ:
5-րդ դարում հայ գրերի ստեղծմամբ հայ գրականությունը, որն ունի բանավոր ստեղծագործության մեծ ավանդություններ, թևակոխեց զարգացման նոր փուլ։ Անցած դարերի ընթացքում հայ գեղարվեստական գրականությունը մեծ ճանապարհ էր անցել՝ արտացոլելով հայերի պատմական կյանքի իրադարձությունները։ Տարբեր դարաշրջանների հայ գրականության լավագույն ստեղծագործությունները մշտապես արժանացել են հասարակական լայն արձագանքի, նպաստել հայության ազատագրական մտքի ձևավորմանը։
Թատերական արվեստը Հայաստանում հայտնի է եղել դեռ հնագույն ժամանակներից։
Հայկական թատրոնի ձևավորումը սկիզբ է առել հայոց թագավոր Տիգրան Մեծի օրոք։ Հայաստանում պատմականորեն հայտնի առաջին թատրոնը կառուցվել է Տիգրան Մեծի օրոք մ.թ.ա. 69 թվականին Տիգրանակերտում։
Ժողովրդական և բացօթյա ներկայացումներ, ծանոթություն հնագույն դրամատուրգիայի հետ, առաջին սիրողական թատերախմբերի ստեղծում և վերջապես պրոֆեսիոնալ թատրոնի ստեղծում. սրանք են հայ բեմարվեստի զարգացման կարևոր կետերը։ Ներկայումս Հայաստանի Հանրապետությունում գործում են երեք տասնյակից ավելի թատրոններ։
1920-ականների սկզբին հանրապետությունում ստեղծվեց «Հայֆիլմ» կինոստուդիան, որի առաջատար կինոռեժիսորը Համո Բեկնազարյանն էր։
Տարբեր տարիներին ստեղծված գեղարվեստական ֆիլմերից առավել հայտնի են «Պեպո» (հայկական առաջին հնչյունային ֆիլմը, ռեժիսոր Հ. Բեկնազարյան, 1935 թ.), «Եռանկյունի» (1967, ռեժիսոր Գ. Մալյան), «Մենք և մեր սարերը» ( 1969, ռեժիսոր՝ Գ. Մալյան), «Նռան գույնը» (1969, ռեժիսոր՝ Ս. Փարաջանով), «Մեր մանկության տանգոն» (1985, ռեժիսոր՝ Ա. Մկրտչյան) ֆիլմերը։
Հայկական երաժշտությունը հազարամյակների պատմություն ունի։ Այն առաջացել է հայոց լեզվի ձևավորման հետ մեկտեղ։ Մ.թ.ա III դարում ձևավորվեցին հայկական երաժշտության սկզբնական ճյուղերը՝ գյուղացիական, պաշտամունքային (հեթանոսական) և գուսանների ժողովրդական արվեստը։ 301 թ. քրիստոնեության ընդունումից հետո առաջ է գալիս նաև նոր ճյուղ՝ քրիստոնեական եկեղեցու երաժշտությունը։
Հայկական ժողովրդական երաժշտության մեջ կիրառվող հիմնական գործիքներն են դուդուկը, դհոլը, զուռնան, քամանչան և քանոնը:
Հայկական երաժշտությունը անցել է տարբեր ձևավորման տարբեր փուլերով` բանահյուսությունից մինչև ժամանակակից երաժշտության տարբեր ժանրեր:
Ուշ միջնադարում աշուղները` երգիչ-բանաստեղծները, նվագում էին քամանչա և սազ: Սայաթ-Նովան 18-րդ դարի աշուղ և բանաստեղծ է, սիրային երգերի ամենահայտնի աշուղը։
Հայ երաժշտության նվաճումները աշխարհին հայտնի դարձան Կոմիտասի, Ա. Սպենդիարյանի, Ա. Խաչատուրյանի, Ա. Բաբաջանյանի և այլ կոմպոզիտորների, ժողովրդական երգերի ու պարերի, ժողովրդական կատարողների, ինչպես օրինակ դուդուկահար Ջիվան Գասպարյանի, ինչպես նաև համաշխարհային ճանաչում ունեցող հայ աշխարհահռչակ երաժիշտների՝ ֆրանսահայ երգիչ և կոմպոզիտոր Շառլ Ազնավուրի, փոփ աստղ Շերի, System of a Down մետալ խմբի շնորհիվ:
Հայկական մշակութային արժեքների շարքում առաջատար դիրք է զբազեցնում հայկական պարը։
Հայկական պարարվեստի ժառանգությունը համարվում է հնագույններից և ամենատարբերվողներից մեկը: Հայաստանի տարածքում դեռ մ.թ.ա. 5-3-րդ հազարամյակների ժայռապատկերների վրա պարեր պատկերող տեսարաններ կան: Այս պարերը հավանաբար ուղեկցվել են երգերով կամ երաժշտական գործիքներով։
Հայկական պարը նաև տարածում է գտել միջազգային հարթակում:
Հայկական պարի կարևոր բաղադրիչ է ազգային տարազը, որը մարմնավորում է հայկական մշակույթի պատմությունը:
Հայկական պարերը լինում են զանգվածային (խառը կազմով), խմբային (տղամարդկանց, կանանց, մանկանց), որոնց մեջ առանձնանում են մենապարերը, զուգապարերը ու շուրջպարերը: Զանգվածային և խմբային պարերը կատարվում են տարբեր դասավորումներով` կլոր, փակ և բաց շրջանով, կիսաշրջանով, ուղիղ գծով: Մենապարերը կատարվում են ժողովրդական գործիքների, շուրջպարերը` հատկապես զուռնա-դհոլի նվագակցությամբ, պարողների երգեցողությամբ:
Հնագիտական պեղումները վկայում են, որ գյուղատնտեսությունը Հայաստանում սկիզբ է առել դեռևս նեոլիթյան ժամանակաշրջանից։ Հայկական լեռնաշխարհը այն վայրերից է, որտեղից սկիզբ է առել բույսերի մշակումը։ Այս մասին է վկայում հատկապես ցորենի օրինակը, քանի որ հենց Հայկական լեռնաշխարհում կարելի է հանդիպել մշակովի և վայրի ցորենի բազմաթիվ տեսակների։ Հայաստանում աճեցվում է նաև տարեկան, խաղող, տանձ, բալ, սալոր, կեռաս, նուռ, ընկույզ, սերկևիլ, նուշ, թուզ, սեխ։ Հայտնի է, որ հին ժամանակներում ծիրանը հենց Հայսատանից է բերվել Եվրոպա՝ կրելով «Արմենիակա» անունը։
Հայկական խոհանոցը հարուստ է և բազմազան և ներառում է հայկական ավանդական կերակուրներն ու ուտեստները: Հայկական խոհանոցն ընդգրկում է մշակովի և վայրի բույսերից ու մրգերից, մսից և ձկներից պատրաստված յուրօրինակ ուտեստներ։
Հայաստանում հատուկ ուշադրություն է դարձվում ուտելիքի և հյուրասիրության մշակույթին։
Ստորև ներկայացված և նկարագրված են Հայաստանի ավանդական մի շարք ուտեստներ:
Լավաշը բարակ և փափուկ հաց է և հայկական խոհանոցի ամենատարածված բաղադրիչներից մեկը: Ավանդաբար լավաշը թխվում է թոնրի մեջ, սակայն ներկայումս լավաշը թխվում է նաև վառարաններում՝ հատուկ տեխնոլոգիայով։
Մատնաքաշը օվալաձև կամ կլոր հաց է։ Մատնաքաշի խմորը պատրաստվում է թթխմորով և խմորիչով։
Հայկական ավանդական մսային խորտիկներից են բաստուրման և սուջուխը, որոնցում գերակշռում է սխտորը, չամանը և պղպեղը:
Հայկական խոհանոցում համեմունքների, ընկույզների, քացախի, մածունի և թթվասերի օգտագործումը ճաշատեսակներին տալիս է առանձնահատուկ համ։
Բաստուրման հատուկ եղանակով մշակված և չորացրած միս է, որը պատված է չամանով: Մատուցվում է որպես սառը խորտիկ՝ բարակ կտրատված:
Սուջուխը ջերմային մշակման չենթարկված հում մսապուխտ է։ Պատրաստվում է տավարի և ոչխարի մսով, ինչպես նաև տարբեր համեմունքներով: Մատուցվում է սառը վիճակում:
Մածունը կաթից պատրաստված կաթնամթերք է՝ օժտված բարձր բիոքիմիական ակտիվությամբ և պարունակում է կենդանի կաթնաթթվային մանրէներ:
Խաշը ապուր է: Պատրաստվում է տավարի ոտքերից: Խաշը մատուցվում է շատ տաք վիճակում։ Սխտորը, աղն ու կանաչին մատուցվում են սեղանին՝ կերակուրը համեմելու նպատակով։
Տոլման պատրաստվում է մսից, բայց կա նաև բուսական տարբերակ: Աղացած միսը՝ խառնված բրնձի և մի շարք համեմունքների հետ, փաթաթվում է խաղողի կամ կաղամբի թարմ տերևների մեջ: Մածունը (սխտորով) մատուցվում է խաղողի տերևներով փաթաթված տոլմայի հետ։
Հարիսան պատրաստվում է հավի, երբեմն ոչխարի կամ տավարի մսից, որը ջրով եփում է ձավարի հետ մինչև մածուցիկ զանգված դառնալը։ Մատուցվում է հալած յուղով, երբեմն նաև համեմունքներով:
Խորովածը պատրաստվում է մսի կտորներից, որոնք խորովվում են շամփուրի վրա: Խորոված կարելի է պատրաստել գառան, տավարի կամ խոզի մսով: Ամռանը խորովածը սովորաբար պատրաստվում է շամփուրների վրա՝ լոլիկի, սմբուկի և պղպեղի հետ միասին: Մատուցվում է մանր կտրատած կանաչիով և սոխով: Խորովածի հետ մատուցվում է նաև կարմիր գինի։
Ղափաման դդմի մեջ պատրաստված ուտեստ է, որը հաճախ պատրաստվում են Սուրբ ծննդյան տոնի ժամանակ: Դդմի միջուկը հանվում է, այնուհետև լցվում է խաշած բրինձ և խնձորի, ծիրանի, սալորի չրեր, խուրմա, չամիչ և ընկույզ: Դդումը եփվում է այնքան ժամանակ, մինչև փափկի:
Գաթան հայկական թխվածք է, որը տարածված է ամբողջ երկրում: Յուրաքանչյուր մարզ կամ քաղաք ունի գաթայի պատրաստման իր եղանակը՝ այն պատրաստելով տարբեր չափերով, ձևերով և զարդարանքներով:
Հայաստանում ամենատարածված սպորտաձևերից են ըմբշամարտը, ծանրամարտը, շախմատը, ֆուտբոլը, բռնցքամարտը և ձյուդոն: Հայաստանի լեռնային տեղանքը մեծ հնարավորություններ են տալիս զբաղվելու համար այնպիսի սպորտաձևերով, ինչպիսիք են դահուկավազքը և լեռնագնացությունը: Միջազգային մակարդակում Հայաստանը հաջող հանդես է գալիս շախմատում, ծանրամարտում և ըմբշամարտում: Հայաստանը նաև միջազգային սպորտային համայնքի ակտիվ անդամ է՝ լիարժեք անդամակցելով Եվրոպական ֆուտբոլային ասոցիացիաների միությանը (ՈՒԵՖԱ) և Հոկեյի միջազգային ֆեդերացիային (IIHF):
Հայաստանը մասնակցում է ամառային օլիմպիական խաղերին բռնցքամարտ, ըմբշամարտ, ծանրամարտ, ձյուդո, մարմնամարզություն, թեթև ատլետիկա, ջրացատկ, լող և հրաձգություն մարզաձևերում: Հայաստանը նաև մասնակցում է ձմեռային օլիմպիական խաղերին լեռնադահուկային սպորտում, դահուկավազք և գեղասահք մարզաձևերում:
Հայաստանը մեծ հաջողություններ է գրանցել շախմատում: Հայաստանի շախմատի տղամարդկանց հավաքականը օլիմպիական եռակի չեմպիոն է (2006, 2008, 2012), աշխարհի թիմային առաջնության (2011) և Եվրոպայի թիմային առաջնության (1999) հաղթող:
Հայ գրոսմայստեր Տիգրան Վարդանի Պետրոսյանը եղել է շախմատի աշխարհի կրկնակի չեմպիոն։ Մականունն էր «Երկաթե Տիգրան»՝ իր գրեթե անխորտակելի պաշտպանության համար:
Հայ գրոսմայստեր Լևոն Արոնյանը 2021 թվականի նոյեմբերի դրությամբ ՖԻԴԵ-ի վարկանշային աղյուսակում զբաղեցնում է 4-րդ հորիզոնականը:
Հայաստանում ֆուտբոլը նույնպես տարածված սպորտաձև է: Հայաստանի ազգային հավաքականը վերահսկում է Հայաստանի ֆուտբոլի ֆեդերացիայի կողմից: Հայաստանի բարձրագույն խմբի առաջնությունը Հայաստանում բարձրագույն ֆուտբոլային մրցույթ է:
Հայաստանն ու հայկական սփյուռքը հաջողակ շատ ֆուտբոլիստներ են տվել, ինչպիսիք են Հենրիխ Մխիթարյանը, Սարգիս Ադամյանը, Յուրի Ջորկաեֆը, Ալեն Պողոսյանը, Անդրանիկ Էսկանդարյանը, Էդգար Մանուչարյանը, Նիկիտա Սիմոնյանը և այլոք: Յուրի Ջորկաեֆը և Ալեն Պողոսյանը Ֆրանսիայի կազմում 1998 թվականին նվաճեցին ՖԻՖԱ-ի Աշխարհի գավաթը: Հենրիխ Մխիթարյանը վերջին տարիներին ամենահաջողակ հայ ֆուտբոլիստներից մեկն է, ով խաղում է միջազգային ակումբներում, ինչպիսիք են Դորտմունդի «Բորուսիան», «Մանչեսթեր Յունայթեդը», «Արսենալը», իսկ ներկայումս խաղում է իտալական «Ռոմայում»: